Een retrospectief met focus op het werk specifiek over en gemaakt in Boris Mikhailovs thuisland Oekraïne, van het naïeve begin in de jaren ‘60 tot en met de Euromaidan-revolutie in Kiev in 2013. Een poging om vijftig jaar baanbrekend werk in één bespreking recht te doen.
Het zou te gemakkelijk zijn om te beginnen met superlatieven. Niet dat Boris Mikhailov (Charkov, UKR, 1938) en zijn werk dat niet verdienen. Niet dat de tentoonstelling niet indrukwekkend genoeg is om grootse woorden en heroïsche omschrijvingen te kunnen verantwoorden. Integendeel. Maar daags na het bezoeken van Ukraine, is de ervaring vooral omhuld met ingetogen stilte en respect. Ontzag misschien zelfs, om er dan toch maar een krachtterm tegenaan te gooien.
Het is wat gênant om toe te moeten geven wel de naam maar niet het werk te kennen, zeker wanneer je diens invloed op een jongere generatie fotografen ontdekt. Rob Hornstra komt naar de oppervlakte drijven vanwege diens vergelijkbare bezetenheid van zijn onderwerp, de autonome beeldtaal, de overeenkomstige focus op ex-Sovjet staten en een aan waanzin grenzende betrokkenheid. Ongetwijfeld zijn ook fotografen met een minder voor de hand liggend onderwerp schatplichtig aan deze kleine, breedgeschouderde Oekraïner met een op het eerste gezicht vermoeide oogopslag tot zijn borende blauwe ogen de jouwe ontmoeten en hij nog vol drift blijkt te zitten als hij in vettig Engels begint te spreken.
Naakt
Mikhailov werkte in de jaren ’60 als ingenieur in een wapenfabriek. De leiding wist dat hij overweg kon met een camera en gaf hem de opdracht de productielijn in beeld te brengen. Mikhailov deed wat hem gevraagd werd en nam de beschikking over een doka te baat om ook de naaktfoto’s die hij van zijn eerste vrouw had genomen te ontwikkelen. Dat werd ontdekt en hij verloor zijn baan, want naakt was gelijk aan pornografie en dat paste niet in het kuise beeld dat het Sovjet-regiem van zijn burgers had. De paria-status die hem door het incident aankleefde voorkwam dat hij elders aan werk geraakte, en zo rolde hij enigszins gedwongen in het kunstenaarsbestaan. Gelukkig maar.
Ukraine bestaat uit tien series die chronologisch zijn gepresenteerd. Het tentoonstellingsontwerp staat afdwalen niet toe, wat de werken en hun boodschap versterkt en ondersteunt. Uit alles blijkt Mikhailovs stevige afkeer van het communisme en dan met name de preutsheid, de hypocrisie en de corruptie. Met elke reeks, waarvoor hij steeds een unieke, passende vorm zoekt binnen de beperkte mogelijkheden van het inferieure Sovjet-materiaal, neemt Mikhailov een overtuigd standpunt in. Hoewel het moeilijk is naast de boodschap kijken, gaat die altijd gepaard met humor, zelfspot en liefde – ongetwijfeld een overlevingsstrategie.
Subversief
‘Ik werd een soort popster door deze serie, niemand had nog zoiets gezien.’ Na een aarzelend begin en het betasten van de kalende schedel is Mikhailov op dreef als hij vertelt over ‘Superimpositions / Yesterday’s Sandwich’, een wand vullende kleurendiapresentatie met soundtrack van Pink Floyd. Mikhailovs eerste reeks ontstond doordat hij per toeval twee stroken negatieven tegelijk tegen het licht hield en er iets heel interessants gebeurde door de overlap.
In de jaren zestig was er een gebrek aan infrastructuur voor kunstenaars, zeker wanneer die ook nog eens subversief waren. Alleen huiskamers en andere intieme gelegenheden kwamen in aanmerking om erotisch getint werk te tonen. De beelden zijn naïef en wat banaal, maar getuigen ook van een groot gevoel voor esthetiek en (macabere) humor. Vorm, presentatie, kleurgebruik; het doet allemaal zeer hedendaags aan. Je zou zo kunnen denken dat je tegenover een Ruth van Beek staat (maar dan met naakte vrouwen), waaruit je zou kunnen concluderen dat de invloed van de oude meester nog altijd niet tanende is.
Ondanks het engagement dat spreekt uit reeksen als ‘Black Archive’, ‘Salt Lake’, ‘At Dusk’ en ‘Tea Coffee Cappucino’ (het consumentisme komt als zegevierder van het met plastic afval bezaaid slagveld, een fles Coca Cola wordt bij wijze van krijgsgevangene angstvallig in een knuist geklemd) is Mikhailov nadrukkelijk geen journalistiek of documentair fotograaf. Daarvoor is hij te zeer emotioneel verbonden met zijn land en zijn werk. Hoe zijn werk wordt tentoongesteld is daarom een belangrijk deel van zijn boodschap: wel museaal, maar het liefst ook minder clean. Afdrukken vertonen gebruikssporen, soms benadrukt een streep verf of een monochroom kleurenfilter dat de onderwerpen door een emotioneel getinte bril bekeken moeten worden. Rijen foto’s strak in het gelid worden onderbroken door gaten naar analogie met de gebreken van het Sovjet-regiem.
In ‘Red Series’ komen vorm en inhoud mooi samen. Behalve duidelijke verwijzingen naar Sovjet-symboliek in de vorm van vlaggen en uniformen, wordt rood in Mikhailovs handen ook de kleur van liefde, vrijheid en, opnieuw, seks. Alsof de kleur rood ongemerkt tot in alle details van de samenleving is gesijpeld en een gerimpeld achterwerk in een rood badpak tot een daad van patriotisme maakt.
De man met komisch geheven bijl vermoorde zijn kat omdat hij bang was haar niet meer te kunnen voeden, maakt deel uit van de selectie uit ‘Case History‘, de reeks waarmee Mikhailov wereldfaam verwierf en die hem veel kritiek opleverde, onder andere omdat hij de mensen betaalde om te poseren. Hij maakte de serie van 413 beelden na een jaar afwezigheid uit Charkov waar hij een grote groep mensen trof die in absolute miserie leefden. Met ‘Case History’ bezweert hij de shock van het geconfronteerd worden met effect dat de introductie van het kapitalisme had teweeggebracht.
Alweer zo’n hedendaags aandoende, maar in de jaren ’90 was het helemaal niet zo gebruikelijk om foto’s zo groot af te drukken en als losse vellen te presenteren, zeker met zo’n schrijnend onderwerp. ‘Het werk moet een beetje wringen, ook de presentatievorm’, zegt Mikhailov.
Vrouw
‘Fotografeer je nog?’ Mikhailov trekt nonchalant grijnzend een Canon compact camera uit zijn jaszak. ‘Foto’s maken is gemakkelijk,’ zegt zijn vrouw, ‘de kwaliteit is een ander verhaal’. Ze grinniken allebei. ‘Hij werkt altijd aan een paar reeksen, maar het voornaamste is straatfotografie in het land waar hij werd geboren.’
Ze verdelen hun tijd tussen Charkov en Berlijn, wellicht ook deel van een overlevingsstrategie. Een land met zoveel omwentelingen met liefde blijven bejegenen moet ongelofelijk veel kracht vergen. ‘Are we free now?’, vraagt Mikhailov. Ja, als er iets blijkt uit deze steengoede overzichtstentoonstelling, dan is het dat hij zijn steentje wel heeft bijgedragen.
___
Ukraine – Boris Mikhailov
t/m 5 juni 2016
FotoMuseum Antwerpen
Waalsekaai 47, Antwerpen (BE)
___
Bij Ukraine verscheen verscheen ook een catalogus, opgevat als de elfde reeks en waar niet één beeld uit de tentoonstelling in voorkomt. Mikhailov stelde uit zijn archief een schaduwcollectie samen die de hele ontwikkeling van zijn oeuvre volgt.
Het boek, Diary, is te koop in de PhotoQ Bookshop